Ουδέν νεώτερον από το Δυτικό Μέτωπο : ένα διαχρονικό αντιπολεμικό μυθιστόρημα
Το Ουδέν νεώτερον από το Δυτικό Μέτωπο (All Quiet on the Western Front, γερμανικά : Im Westen nichts Neues) είναι μυθιστόρημα του Έρικ Μαρία Ρεμάρκ, ενός Γερμανού βετεράνου του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Το βιβλίο περιγράφει τα ακραία σωματικά και ψυχικά τραύματα που υπέστησαν οι Γερμανοί στρατιώτες κατά τη διάρκεια του πολέμου αλλά και την απομάκρυνση από την αστική ζωή, την οποία αρκετοί αισθάνθηκαν όταν επέστρεψαν στη πατρίδα τους μετά τον πόλεμο. Όταν ο γερμανός συγγραφέας Έριχ Μαρία Ρεμάρκ έγινε 18 ετών, κατετάγη εθελοντικά και πολέμησε στο Δυτικό Μέτωπο, κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ένας από τους πρώτους που γνώρισε ήταν ο νεαρός Αδόλφος Χίτλερ. Οι σχέσεις τους από την αρχή ήταν ψυχρές, όπως ανέφερε ο Ρεμάρκ, δεν υπήρχε κανένα κοινό σημείο αναφοράς.
Το μυθιστόρημα δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο 1928 στη γερμανική εφημερίδα Vossische Zeitung και σε μορφή βιβλίου στα τέλη Ιανουαρίου 1929. Το βιβλίο και η συνέχειά του, Ο Δρόμος της Επιστροφής (1930), ήταν μεταξύ των βιβλίων που απαγορεύτηκαν και κάηκαν στη ναζιστική Γερμανία. Πούλησε 2,5 εκατομμύρια αντίτυπα σε 22 γλώσσες τους πρώτους 18 μήνες της κυκλοφορίας του.
Το βιβλίο επικεντρώνεται στον Πολ Μπάουμερ, έναν Γερμανό στρατιώτη στο Δυτικό Μέτωπο κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Πριν τον πόλεμο, ο Πολ ζούσε με τους γονείς και την αδερφή του σε ένα γερμανικό χωριό. Φοίτησε στο σχολείο, όπου οι πατριωτικοί λόγοι του δασκάλου του Κάντορεκ οδήγησαν όλη την τάξη να καταταγεί εθελοντικά στον Αυτοκρατορικό Γερμανικό Στρατό λίγο μετά την έναρξη του Μεγάλου Πολέμου.
Στην αρχή του βιβλίου ο Ρεμάρκ γράφει, «Αυτό το βιβλίο δεν πρόκειται να είναι ούτε κατηγορία ούτε εξομολόγηση, και λιγότερο από όλα μια περιπέτεια, επειδή ο θάνατος δεν είναι περιπέτεια για όσους τον αντιμετωπίζουν πρόσωπο με πρόσωπο. Θα προσπαθήσει απλά να διηγηθεί μια γενιά ανδρών οι οποίοι, αν και μπορεί να γλίτωσαν από τις οβίδες του, καταστράφηκαν από τον πόλεμο.» Το βιβλίο δεν επικεντρώνεται σε ηρωικές ιστορίες ανδρείας αλλά δίνει μια εικόνα των συνθηκών στις οποίες βρίσκονται οι στρατιώτες. Περιγράφεται λεπτομερώς η μονοτονία μεταξύ των μαχών, η συνεχής απειλή των πυρών από το πυροβολικό και τους βομβαρδισμούς, ο αγώνας για την εξεύρεση τροφής, η έλλειψη εκπαίδευσης των νεαρών νεοσύλλεκτων (που σημαίνει λιγότερες πιθανότητες επιβίωσης) και ο κυρίαρχος ρόλος της τύχης και του τυχαίου στη ζωή και στο θάνατο των στρατιωτών.
Ένα από τα βασικά θέματα του μυθιστορήματος είναι οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι στρατιώτες που προσπαθούν να επιστρέψουν στην αστική ζωή μετά από ακραίες πολεμικές καταστάσεις. Αυτή η εσωτερική καταστροφή εντοπίζεται ήδη από το πρώτο κεφάλαιο όταν ο Πολ σχολιάζει ότι, ενώ όλα τα αγόρια είναι νέα, η νιότη τους έχει ήδη φύγει..
Ένα άλλο σημαντικό θέμα είναι η έννοια του τυφλού εθνικισμού. Ο Ρεμάρκ τονίζει συχνά ότι τα αγόρια δεν αναγκάστηκαν να συμμετάσχουν στην πολεμική προσπάθεια παρά τη θέλησή τους αλλά μάλλον από αίσθημα πατριωτισμού και υπερηφάνειας.
Οι σκληρότεροι επικριτές του Ρεμάρκ ήταν οι συμπατριώτες του, πολλοί από τους οποίους θεωρούσαν ότι το βιβλίο δυσφημούσε την γερμανική πολεμική προσπάθεια και ότι ο Ρεμάρκ είχε υπερβάλλει στη φρίκη του πολέμου για να προωθήσει την ειρηνιστική του ατζέντα. Οι ισχυρότερες φωνές κατά του Ρεμάρκ προέρχονταν από το αναδυόμενο Ναζιστικό Κόμμα και τους ιδεολογικούς του συμμάχους. Το 1933, όταν οι ναζί ανέβηκαν στην εξουσία, το μυθιστόρημα Ουδέν νεώτερον από το Δυτικό Μέτωπο έγινε ένα από τα πρώτα εκφυλιστικά βιβλία που κάηκαν δημοσίως ενώ το 1930 οι προβολές της βραβευμένης με Όσκαρ ταινίας, που βασίστηκε στο εν λόγω βιβλίο, αντιμετωπίστηκαν με οργανωμένες από τους ναζί διαμαρτυρίες και επιθέσεις του όχλου σε κινηματογραφικές αίθουσες και σε θεατές.
Το βιβλίο απαγορεύτηκε και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες με την αιτιολογία ότι θεωρούνταν αντιπολεμική προπαγάνδα. Το 1929 απαγορεύτηκε στους Αυστριακούς στρατιώτες να διαβάσουν το βιβλίο και η Τσεχοσλοβακία το απαγόρευσε από τις στρατιωτικές της βιβλιοθήκες. Η ιταλική μετάφραση απαγορεύτηκε επίσης το 1933. Όταν οι Ναζί επαναστρατιωτικοποιούσαν τη Γερμανία, το βιβλίο απαγορεύτηκε καθώς θεωρήθηκε αντιπαραγωγικό για τον γερμανικό επανεξοπλισμό. Αντίθετα, το Ουδέν νεώτερον από το Δυτικό Μέτωπο διατυμπανίστηκε από τους ειρηνιστές ως αντιπολεμικό βιβλίο.
Έριχ Μαρία Ρεμάρκ, Ουδέν νεώτερον από το δυτικό μέτωπο (απόσπασμα)
Γίναμε μανιασμένα θηρία. Δεν πολεμάμε, διαφεντεύουμε τον εαυτό μας από την εκμηδένιση. Δε ρίχνουμε τις χειροβομβίδες μας σε ανθρώπους, τί μας ενδιαφέρουν οι άνθρωποι αυτή τη στιγμή, που ο θάνατος με χέρια και κράνη μάς κυνηγάει και μας ξαπλώνει στη γη; Τώρα για πρώτη φορά μέσα σε τρεις μέρες μπορούμε ν’ αντικρύζουμε τα πρόσωπά τους, τώρα, που για πρώτη φορά, ύστερα από τρεις μέρες, μπορούμε να τους αντιμετωπίσουμε, να τους αντισταθούμε, νιώθουμε μια αλόγιστη μανία. Δεν τους προσμένουμε πια απελπισμένοι, μπορούμε να αφανίζουμε, να σκοτώνουμε, ν’ αμυνθούμε, να σωθούμε και να πάρουμε εκδίκηση.[…]
Χάσαμε πια κάθε αίσθημα αλληλεγγύης. Μόλις μπορούμε να διατηρήσουμε την αυτοκυριαρχία μας, όταν η ματιά μας —ματιά κυνηγημένου ζώου— φωτίζει τη μορφή κάποιου συνανθρώπου μας. Είμαστε αναίσθητοι, νεκροί, που κάποια τρομερή μαγεία δίνει τη δύναμη να τρέχουμε και να σκοτώνουμε.[…]
Είμαι νέος, μόλις έκλεισα τα 20· από τη ζωή δεν ξέρω παρά μόνο την απελπισία, το θάνατο, το φόβο και μια αλυσίδα από ανόητες επιπολαιότητες, πάνω από μια άβυσσο πόνων και θλίψεων. Βλέπω λαούς να ορμούν σε άλλους λαούς, να σκοτώνουν και να σκοτώνονται, χωρίς ούτε κι εκείνοι να ξέρουν το γιατί, υπακούοντας σ΄αυτούς που τους στέλνουν, χωρίς συναίσθηση του κινδύνου ή της ευθύνης τους. Βλέπω πως οι δυναμικότεροι εγκέφαλοι του κόσμου εφευρίσκουν όπλα και λόγια για να γίνονται όλ’ αυτά μ’ έναν τρόπο ακόμα πιο ραφιναρισμένο και να διαρκούν όσο γίνεται περισσότερο. Και όλοι οι συνομήλικοί μου εδώ, στην αντικρινή παράταξη, σ’ ολόκληρο τον κόσμο το βλέπουν όπως εγώ. Αυτή είναι η ζωή της γενιάς μου και η δική μας. Τί θα κάνουν άραγε οι πατεράδες μας αν μια μέρα σηκωθούμε και παρουσιαστούμε μπροστά τους για να τους ζητήσουμε λογαριασμό; Τί περιμένουν από μας όταν μια μέρα τελειώσει ο πόλεμος; Χρόνια ολόκληρα σκοτώναμε μόνο. Αυτό ήταν το πρώτο μας επάγγελμα στη ζωή. Για μας η επιστήμη της ζωής περιορίζεται στο θάνατο. Τί θα συμβεί άραγε ύστερα; Και τί θ’ απογίνουμε εμείς;[…]
[πηγή: Έριχ Μαρία Ρεμάρκ, Ουδέν νεώτερον από το δυτικό μέτωπο, μτφ. Στέλλα Βουρδουμπά, Δωρικός, Αθήνα 1983, σ. 88, 90 & 195]
ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ
1930
Το Ουδέν νεότερον από το δυτικό μέτωπο (αγγλ. All Quiet on the Western Front) είναι κινηματογραφικό αντιπολεμικό έργο του 1930 βασισμένο στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Έριχ Μαρία Ρεμάρκ. Βραβεύτηκε με τα Όσκαρ Καλύτερης Ταινίας και Καλύτερης Σκηνοθεσίας. Ήταν όμως τότε μια αμερικανική ταινία, όχι γερμανική. Είναι μια από τις πιο γνωστές αντιπολεμικές κινηματογραφικές ταινίες. Επειδή εκείνη την εποχή πολλές κινηματογραφικές αίθουσες ακόμα δεν είχαν εξοπλιστεί με την τότε καινούργια τεχνολογία, το έργο κυκλοφόρησε σε δύο εκδόσεις. Μία με ήχο και μία ως βουβή ταινία. 
1979
Το 1979 μεταφέρθηκε και στη μικρή οθόνη από τον Ντέλμπερτ Μαν. Πρόκειται μία τηλεταινία με πρωταγωνιστή τον Ρίτσαρντ Τόμας, κέρδισε 7 υποψηφιότητες για Emmy και ένα βραβείο. Η δεύτερη εκδοχή, επίσης αμερικάνικη, ήταν σαφώς τεχνικά πιο άρτια, είχε μεγαλύτερη διάρκεια δεν αποτέλεσε όμως επιτυχία.
https://www.youtube.com/watch?v=xl4A2fJG4ws&ab_channel=HDRetroTrailers
https://www.youtube.com/watch?v=JHxh_8AouO4&ab_channel=DimZev
2023
Τέσσερα Όσκαρ, καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας, φωτογραφίας, σκηνογραφίας και μουσικής, κέρδισε το “Ουδέν νεώτερον από το δυτικό μέτωπο” του Netflix που χαρακτηρίστηκε ως μία από τις καλύτερες αντιπολεμικές ταινίες που έχουν γυριστεί. Αποτέλεσε παγκόσμια επιτυχία, αποθεώθηκε από τους κριτικούς και έφτασε στην κορυφή της τηλεθέασης σε πάνω από 90 χώρες. Αναμφίβολα, η επιτυχία της οφείλεται και στο γεγονός του τραγικού πολέμου στην Ουκρανία που έχει ευαισθητοποιήσει τους πάντες. Να σημειωθεί πως στην ταινία έκανε αναφορά ο Ουκρανός υπουργός Εξωτερικών, αντιδρώντας στο “άκυρο” που έριξε η Ακαδημία στον Βολοντίμιρ Ζελένσκι, ο οποίος ήθελε να πραγματοποιήσει ομιλία κατά την τελετή. «Σκέφτομαι πως εάν το “Ουδέν νεώτερο από το δυτικό μέτωπο” πάρει Όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας (που όντως πήρε) και την ίδια ώρα ο πρόεδρος Ζελένσκι, που βιώνει τον πόλεμο οδηγώντας μία χώρα στη μεγαλύτερη πολεμική σύρραξη στην Ευρώπη μετά τον Β Παγκόσμιο, δεν επιτρέπεται να μιλήσει στην τελετή των Όσκαρ, δεν μπορώ να βρω καλύτερο παράδειγμα από το ότι πρόκειται για υποκρισία των παραγωγών της βιομηχανίας τους κινηματογράφου».
Σε ό,τι αφορά την ταινία, όντως πρόκειται για μια άρτια παραγωγή που αξίζει τα Όσκαρ, αν και υπάρχουν πολλά πολιτικά ζητήματα που κρύβονται πίσω της που σημειωτέον είναι η πρώτη γερμανική παραγωγή.
Αναμφίβολα πρόκειται για μια άψογη παραγωγή με ισχυρά ιμπρεσιονιστική εικόνα, με ένα υποβλητικό μουσικό μοτίβο και με ένα σκηνικό μάχης που υπογραμμίζει εκθετικά το αδιέξοδο του πολέμου.
Δεν είναι μόνο ότι η ταινία έχει περισσότερο action από τις άλλες με φοβερές σκηνές στη λάσπη και τα ορύγματα, με την αποκάλυψη του φόβου σε κάθε πλάνο, με φλογοβόλα ή τα δηλητηριώδη αέρια ή το ακέφαλο και ακρωτηριασμένο πτώμα να κρέμεται ψηλά πάνω στα τηλεγραφικά καλώδια, είναι η συνολική δραματοποίηση της μάχης και του αγώνα για επιβίωση με ταυτόχρονη προσπάθεια εκπλήρωσης του πατριωτικού καθήκοντος που κάνει την ταινία καθηλωτική. Μέσα σε αυτή τη δίνη της βίας του πολέμου και των συναισθημάτων, αναδύεται η λογική σκέψη ως έσχατη φυγή και το ερώτημα αν αξίζει τόσες απώλειες αυτό το μακελειό, αλλά και η προβολή του ερωτήματος “ποιοι αποφασίζουν” και επιλέγουν το παράλογο. Κάπου εκεί έρχεται η αποστασιoποίηση, εκκολάπτεται η συντροφικότητα και η ανθρωπιά.
Από τις κριτικές που καταγράφονται στο σχετικό με την ταινία λήμμα της Wikipedia θα επισημάνουμε αυτή του Hubert Wetzel στη “Süddeutsche Zeitung”, ο οποίος τονίζει ότι «η ταινία είχε λίγα κοινά με το μυθιστόρημα. Ο Μπέργκερ πρόσθεσε φιγούρες κατά βούληση, αλλά άφησε έξω τους κεντρικούς χαρακτήρες και τις σκηνές και άλλαξε το τέλος με τέτοιο τρόπο που ο τίτλος και το περιεχόμενο δεν συνδέονται πλέον!». Αυτό είναι που μας αφορά εδώ. Η προσπάθεια δηλαδή να δοθεί μία άλλη εκδοχή, μια νέα γερμανική εκδοχή των γεγονότων του βιβλίου και κατ’ επέκταση αυτού του ίδιου του Μεγάλου Πολέμου.
Πράγματι, η ταινία έχει πολλά υποδόρια μηνύματα. Ότι δηλαδή οι Γάλλοι χρησιμοποίησαν πρώτοι τα δηλητηριώδη αέρια και ότι οι Γάλλοι χρησιμοποίησαν τα φλογοβόλα και έκαιγαν τους Γερμανούς φαντάρους κ.ά. Επίσης, οι διάλογοι στην ταινία έχουν σημασία, διότι πέρα από την εικόνα, εκεί παίζονται τα κρίσιμα μηνύματα. «Όλοι ξέρουν πως έχει τελειώσει (ότι δηλ. δεν μπορούμε να νικήσουμε)»… «Τι θα κάνεις μετά; (την ήττα)» – «Θα έμενα με τους Πρώσους»… Εδώ υπονοείται ότι οι Πρώσοι προκάλεσαν τον πόλεμο και ότι υπήρχε μια ψυχική αποστασιοποίηση πολλών Γερμανών από την πρωσική βούληση.
Έμφαση δίνουν οι δημιουργοί και στο γερμανικό αίτημα για ανακωχή που οι Γάλλοι αποδέχονται, υπό τον όρο να δεχθούν σε 72 ώρες τους γαλλικούς όρους που ισοδυναμούν με άνευ όρων παράδοση …κάτι χειρότερο από την συνθηκολόγηση. Η συνθηκολόγηση τελικά θα υπογραφεί από την σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση που είχε αναλάβει μετά την παραίτηση του Κάιζερ και θα ισχύσει από την 11.00’ πρωινή της 11.11.1918, αλλά ένας στρατηγός διατάζει επίθεση στο τελευταίο τέταρτο πριν την ώρα παύσης των εχθροπραξιών και ο Μπόιμερ σκοτώνεται… Εδώ έχουμε τις δύο Γερμανίες, αυτή που αντιλαμβάνεται το παράλογο και αυτή του αυταρχισμού που κρύβεται πίσω από τη λεοντή της τιμής.
Παρενθετικά να σημειώσουμε ότι το Ράιχσταγκ είχε από το 1917 ψηφίσει υπέρ μιας ειρηνικής επίλυσης και της συμφιλίωσης. Όμως, η Ανώτατη Στρατιωτική Διοίκηση αγνόησε επιδεικτικά την απόφαση του Κοινοβουλίου, η οποία έκτοτε λειτούργησε εκτός Συντάγματος. Να τονίσουμε επίσης ότι στους όρους συνθηκολόγησης περιλαμβανόταν στο τέλος κι ένας που απέδιδε όλη την ευθύνη για τον πόλεμο στη Γερμανία.
Η κατά τα άλλα εξαιρετική παραγωγή μπορεί να ενταχθεί στη νέα συστηματική προσπάθεια επανερμηνείας της γερμανικής ιστορίας, με όχημα την κινηματογραφία που ως fiction επιτρέπει χαλαρότερες προσεγγίσεις των ιστορικών γεγονότων μέσα από τη δραματουργία. Υπάρχουν ουκ ολίγες γερμανικές κινηματογραφικές παραγωγές που φαίνεται να έχουν πάρει τη σκυτάλη από τους αναθεωρητές ιστορικούς για την αναστήλωση του γερμανικού εθνικισμού σε μια νέα ιδεολογική βάση.
https://www.youtube.com/watch?v=eakcJXekeAs&t=1s&ab_channel=NetflixGreece
Φηφιακές πηγές
https://www.filmandtheater.gr/ouden-neotero-apo-to-ditiko-metopo/
Το αφιέρωμα επιμελήθηκε η Μαγδαληνή Σταμάτη
