Όλοι είμαστε εγωιστές
Διήγημα της Μελίνας Βασιλείου
Η ώρα κόντευε 7. Έκανα τον καθημερινό μου περίπατο στην παλιά πόλη του Ναυπλίου και απολάμβανα την ηρεμία ενός φθινοπωρινού απογεύματος , όταν σε ένα παγκάκι στην πλατεία Φιλελλήνων, είδα έναν νεαρό να κάθεται με σκυμμένο το κεφάλι. Τον κοίταξα λίγο, κοντοστάθηκα και αποφάσισα ότι η περιέργεια μου δε μου επέτρεπε να τον προσπεράσω. Έτσι κάθισα δίπλα του.
«Τι έχεις;» , τον ρώτησα με ύφος σαν να τον γνώριζα από παλιά.
«Έχω απογοητευτεί από την ανθρωπότητα», μου είπε.
Γέλασα. Μου φάνηκε αστείο ένας τόσο νέος άνθρωπος να κάνει τέτοιες σκέψεις. Συνήθως οι νέοι έχουν όνειρα, ελπίδα για το μέλλον, έχουν οδηγό, άλλωστε, τη φλόγα της νιότης. Δεν μπορούσα, λοιπόν, να μη ρωτήσω:
«Γιατί;»
«Γιατί είναι εγωιστές . Όλοι τους.»
-«Δε σε καταλαβαίνω», είπα, και πραγματικά δεν καταλάβαινα. «Αυτοί που χαρακτηρίζουμε ως κακούς ανθρώπους, οι αλαζόνες, οι εγκληματίες, οι χειραγωγοί, οι απατεώνες, είναι πράγματι εγωιστές. Τους υπόλοιπους όμως, τους καλόψυχους, τους συμπονετικούς, τους ανθρωπιστές, γιατί τους κατηγορείς;»
Ήρθε τώρα η σειρά του να γελάσει. Ήταν ένα πικρό, σαρκαστικό γέλιο.
«Γιατί κρύβουν τον εγωισμό τους πίσω από καλές πράξεις σαν ταλαντούχοι υποκριτές. Γιατί πίσω από κάθε αγαθοεργία τους κρύβεται η κρυφή τους επιθυμία ότι κάτι θα κερδίσουν σε ανταπόδοση. Ότι μετά από αυτήν το σύμπαν, ο Θεός, η ζωή τους χρωστά. Δεν υπάρχει αληθινή, αυθεντική πράξη καλοσύνης σήμερα, φίλε μου, ούτε από μικρούς ούτε από μεγάλους. Τα μικρά παιδιά στο σχολείο, δίνουν τα μαθήματα στον άρρωστο συμμαθητή τους, με την ελπίδα ότι θα τους το ανταποδώσει όταν τα χρειαστούν και αυτά. Πολλοί βοηθούν τους ηλικιωμένους από φόβο ότι όταν φτάσουν στην ηλικία τους δε θα τους βοηθήσει κανείς. Πίσω από πολλές δωρεές πλουσίων σε φιλανθρωπικά ιδρύματα βρίσκεται η ακόρεστη δίψα τους για αυτοπροβολή και επίδειξη της «αλληλεγγύης» με στόχο την αύξηση της δημοτικότητας τους. Σκέψου όμως ακόμα και την πιο μικρή, «αθώα» καλή πράξη. Πόσοι την κάνουν για να επιβεβαιώσουν στον εαυτό τους ότι είναι πράγματι καλοί άνθρωποι, με καλή ανατροφή και αρχές και να πάψουν να νιώθουν ενοχές για τα λάθη και τις αμαρτίες τους;
Αυτό δεν είναι εγωισμός;
Η καλή πράξη πρέπει να πηγάζει από την έγνοια για τον συνάνθρωπο, από την αγάπη για τον κόσμο, δεν μπορεί να αποσκοπεί σε καμία χρησιμότητα, σε κανένα κέρδος, αλλιώς κατά τη γνώμη μου αναιρείται και δε διαφέρει από μια κακή, που έχει ακριβώς τα ίδια κίνητρα.»
Ομολογώ ότι αφοπλίστηκα. Δεν είχα τι να του απαντήσω. Έφυγα αμίλητος και συνέχισα το δρόμο μου. Σκεφτόμουν για πολλή ώρα τη συζήτησή μας. Κατέληξα ότι από ορθολογιστική, καθαρά ορθολογιστική άποψη είχε δίκιο. Όμως και αυτό το συμπέρασμα δε με ικανοποίησε, ούτε τώρα με ικανοποιεί. Και μόνο στη σκέψη επαναστατεί το είναι μου, βροντοφωνάζει «Δεν είναι αλήθεια!».
Ομολογώ ότι δεν είμαι και πολύ ορθολογιστής. Θα με χαρακτήριζα μάλλον ονειροπόλο. Και σκέφτομαι, φίλε αναγνώστη, τα εξής: Ο άνθρωπος γεννιέται έστω και με ένα ψήγμα εγωισμού. Του είναι απαραίτητος για να επιβιώσει. Πρέπει να μάθει να φροντίζει τον εαυτό του, να τον τρέφει, να τον γυμνάζει, να τον προστατεύει στον κίνδυνο. Οπότε από αυτή την άποψη, ναι, είμαστε όλοι εγωιστές από τη φύση μας.
Αυτό όμως δε σημαίνει ότι δεν μπορούμε να κάνουμε μια ηθικά ορθή πράξη έστω και από εγωιστικό κίνητρο. Τα κίνητρα δεν είναι εμφανή σε αυτόν που θα ωφεληθεί από μια καλή πράξη. Με λίγα λόγια: Τι πειράζει που τα μικρά παιδιά περιμένουν ανταπόδοση για μια καλή τους πράξη, αν μαθαίνουν να κάνουν κάτι σωστό; Δε θα τους γίνει συνήθεια μια τέτοια συμπεριφορά, αν τους κάνει να νιώθουν όμορφα για τον εαυτό τους; Και ο συμμαθητής τους; Δε θα χαρεί που έχει φίλους που του συμπαραστέκονται σε δύσκολες στιγμές; Δε θα κινητοποιηθεί να κάνει κάτι αντίστοιχο όταν του δοθεί η ευκαιρία, έστω και για να ¨ανταποδώσει¨; Τα παιδιά αυτά δε θα μεγαλώσουν μαθαίνοντας να δίνουν τη θέση τους στους ηλικιωμένους στο λεωφορείο; Οι μεγάλες δωρεές δε στηρίζουν σε μεγάλο βαθμό το φιλανθρωπικό θεσμό σε παγκόσμιο επίπεδο;
Αυτό που θέλω να πω είναι ότι μπορείς να πράττεις στο σωστό, το ηθικά σωστό, ακόμα και για τους λάθος… λόγους, χωρίς όμως αυτό να επηρεάζει τον κοινωνικό αντίκτυπο της πράξης, ή να της στερεί τον χαρακτηρισμό ¨καλή¨. Ας μην τα βάφουμε όλα μαύρα, ας έχουμε λίγη πίστη στον άνθρωπο. Σύμφωνοι, τη σημερινή εποχή το ατομικό συμφέρον κυριαρχεί, τι θα γινόταν όμως αν δεν υπήρχαν και αυτοί οι εγωιστές, μεν, αλλά φιλάνθρωποι; Η συμπόνια, η αλληλεγγύη, η ευγένεια είναι αρετές εφικτές για τον άνθρωπο. Τα κίνητρα που θα τον ωθήσουν σε αυτές είναι μικρής σημασίας, όταν τον βοηθούν να κατακτήσει τη μέγιστη αρετή, αυτή που διακατέχει το είδος του,
την ανθρωπιά!
Ένας ερασιτέχνης φιλόσοφος
